Net als bij interviews zou ik een boek kunnen schrijven over focusgroepen, omdat er zoveel over te zeggen valt. Zoals in mijn videolecture heb ik hier enkele hoofdpunten voor je samengevat. Hier bespreken we ‘live’ focusgroepen voor PAO. Allereerst, waarom zou je een focusgroep doen? Soms zijn één-op-één interviews niet voldoende om alle benodigde gegevens voor je actieonderzoek te verkrijgen, dus wil je een groep mensen bij elkaar hebben om vragen te beantwoorden en onderwerpen te bespreken. Vooral bij ontwikkelingsprojecten is het belangrijk om te weten hoe mensen met elkaar omgaan, communiceren en samenwerken. Focusgroepen zijn handig omdat je precies dat kunt observeren. Ze bieden inzicht in meerdere en verschillende perspectieven op het onderwerp, en op de dynamiek van interactie binnen een groepscontext. Afhankelijk van het PAO-stadium zijn de doelen van focusgroepen:
- Het samenstellen van een PAO-ontwerp samen met belanghebbenden;
- Het interviewen van een groep belanghebbenden;
- Het faciliteren van belanghebbenden om samen te brainstormen en conclusies te trekken;
- Het samen faciliteren van belanghebbenden in het co-creëren van actieplannen.
Wanneer te gebruiken
- Wanneer je ervoor wilt zorgen dat belanghebbenden zich verbonden voelen met het ontwerp van je PAO (1);
- Wanneer je perspectieven van een groep mensen over een onderwerp wilt verkennen (2);
- Wanneer je groepsdynamiek tussen belanghebbenden wilt bestuderen (2, 3, 4);
- Wanneer je denkt dat deelnemers zich beter kunnen uiten in een groep (1,2,3,4);
- Wanneer je reflectie op de uitkomsten van de Systeemexploratie wilt faciliteren (3);
- Wanneer je het co-creëren van actieplannen voor een bepaalde geprioriteerde oplossing wilt vergemakkelijken (4).
Voordelen
Laten we enkele voordelen en nadelen doornemen, te beginnen met de voordelen. Ten eerste, in focusgroepen krijg je niet alleen informatie van verschillende belanghebbenden tegelijk, maar je kunt ook groepsdynamiek observeren. Hoe reageren mensen op elkaar? Welke belanghebbenden nemen het voortouw? Zijn er spanningen? Enzovoort. Ten tweede kunnen mensen zich minder bedreigd voelen om dingen te delen in een groepsomgeving in vergelijking met een één-op-één interview, vooral wanneer ze ontevredenheid uiten over iets en wanneer ze zich onder gelijken bevinden die hetzelfde probleem ervaren. Ten derde, als je het goed doet, creëert het wederzijds begrip en daarmee trigger je sociaal leren. Wanneer bijvoorbeeld een idee wordt gepresenteerd door iemand, kan dit nieuwe ideeën creëren bij andere deelnemers. Dit is de reden waarom focusgroepen erg handig kunnen zijn na één-op-één interviews, zodat de onderzoeker de resultaten en ideeën die zijn verzameld tijdens die interviews kan presenteren en vervolgens kan bespreken tijdens de focusgroepen om die ideeën verder te concretiseren. Als laatste, aangezien mensen elkaar beïnvloeden, kun je veel meer input en ideeën krijgen, omdat mensen vaak voortbouwen op elkaars antwoorden.
Er zijn ook enkele nadelen waar je rekening mee moet houden voordat je focusgroepen gaat doen. Ten eerste, in een groepsomgeving aarzelen mensen soms om diepgaand te praten over gevoelige onderwerpen, of wanneer ze dingen moeten onthullen die ze liever niet aan anderen willen laten weten. Bijvoorbeeld, toen ik actieonderzoek deed op Saba met vissers, waren sommige focusgroepen moeilijk omdat vissers hun visstrategieën niet wilden onthullen aan andere vissers. Dus als je focusgroepen wilt doen, moet je met dit soort moeilijkheden rekening houden. Ten tweede kunnen mensen elkaar beïnvloeden en kan er groepsdruk zijn, wat ertoe kan leiden dat sommige mensen hun ware mening niet uiten, dus tijdens focusgroepen zullen sommige mensen geneigd zijn om meer sociaal aanvaardbare antwoorden te geven. Er zijn veel manieren om dit te verminderen, maar je kunt dit nooit volledig voorkomen. Ten derde kun je overaanmelding krijgen wanneer mensen hun buren, vrienden, enzovoort meebrengen. In landelijke gebieden van ontwikkelingslanden is er misschien geen afgesloten vergaderruimte, dus moet je buiten zitten, wat soms resulteert in ongenodigde bezoekers die ook hun mening geven. Dit hoeft echter geen nadeel te zijn, als het nuttige nieuwe inzichten oplevert. Tot slot kunnen tijdens focusgroepen sommige mensen anderen overheersen. Als facilitator moet je ervoor zorgen dat alle deelnemers hun mening kunnen uiten, wat een uitdaging kan zijn.
Doelen van focusgroepen
Het doel van focusgroepen in PAO kan tweeledig zijn. Als we de ruwe fasering van actieonderzoek nemen: Look, Think en Act, dan kun je de eerste fase zien als gegevensverzameling, de tweede als het presenteren van de resultaten en het gezamenlijk creëren van oplossingen, en de derde als het implementeren van de oplossingen. Ten eerste kun je focusgroepen doen met als doel gegevens te verzamelen over een onderwerp, de eerste fase. Tijdens deze fase kun je ervoor kiezen om te beginnen met een focusgroep om interviewonderwerpen te bepalen, of om te beginnen met individuele interviews om vervolgens de belangrijkste onderwerpen uit die interviews verder te ontrafelen in een focusgroep. Focusgroepen in deze initiële fase geven je inzicht in de perspectieven van mensen over het onderwerp, hun probleemdefinities, de huidige situatie versus de gewenste situaties en meer.
Een tweede doel van focusgroepen kan zijn om je bevindingen aan de gemeenschap te presenteren, waarna je een groepsdialoog kunt hebben waarbij je de deelnemers laat reflecteren op die bevindingen. Dit is ook een vorm van gegevensverzameling zoals bij het eerste doel, maar het verschil is dat je in dit geval de eerder verzamelde gegevens gebruikt om oplossingen te vinden voor het gepresenteerde probleem. Dus eigenlijk co-creëren de deelnemers hier oplossingen. Tijdens de Act-fase heb je sessies om te reflecteren op de uitgevoerde acties, die je ook focusgroepen kunt noemen.
Focusgroep opzet
Laten we eens kijken hoe een focusgroep kan worden opgezet. Focusgroepen bestaan typisch uit zes tot tien deelnemers, maar de groepen kunnen ook kleiner of groter zijn. Ik raad kleinere groepen aan als het probleem zeer complex is en grotere groepen als brainstormen nodig is om meerdere ideeën op te doen. Je kunt ervoor kiezen om homogene focusgroepen op te zetten, waarbij je alleen mensen van dezelfde achtergrond bij elkaar brengt, of duo-stakeholder groepen – waarbij je mensen van twee verschillende achtergronden bij elkaar brengt – of heterogene focusgroepen – waarbij je mensen van drie of meer verschillende achtergronden bij elkaar brengt. Wat je kiest, hangt sterk af van het onderwerp en het doel van je PAO,, de groepsdynamiek, sociale relaties en dergelijke. Laat de PAO deelnemers je adviseren! In PAO kan het ook een structuur zijn waarbij je begint met homogene focusgroepen, ze dan uitnodigt voor duo-stakeholder groepen en uiteindelijk ze – of hun vertegenwoordigers – uitnodigt in heterogene groepen. Of je gaat rechtstreeks van homogene naar heterogene groepen, of andersom! Dus, meerdere strategieën, kies verstandig en kies samen met de gemeenschap, want dit kan je PAO maken of breken! Het aantal focusgroepen varieert ook, afhankelijk van je type PAO. Typisch zijn vier tot zes focusgroepen. Minder dan vier wordt riskant omdat je gegevens mogelijk niet nauwkeurig genoeg zijn omdat het weinig informatie vertegenwoordigt. Meer dan zes (zeker als je meerdere oplossingsrichtingen hebt en meerdere focusgroepen per oplossingsrichting organiseert) wordt behoorlijk tijdrovend. Een focusgroep duurt meestal één tot twee uur en je hebt meestal behoorlijk wat extra uren nodig om de resultaten van zo’n focusgroep te analyseren.
Deelnemersselectie
Hoe selecteer je je deelnemers? Als je een steekproef wilt van een a-selecte groep, kijk dan of je willekeurig mensen kunt selecteren uit een lijst, of bijvoorbeeld elk tiende huishouden in de gemeenschap kunt bezoeken. Een andere methode die ik vaak gebruik, is Snowballing, wat betekent dat je je deelnemers vraagt wie zij denken dat de focusgroepen moeten bijwonen. Netwerken van persoonlijke contacten kunnen ook goede poortwachters zijn voor sociale groepen. Vraag bijvoorbeeld gemeenschapsleiders om je te helpen mensen uit te nodigen voor een focusgroep. In gespannen situaties is het een goed idee om deze sneeuwbalmethode te gebruiken en bij de lokale bevolking te controleren of de geselecteerde deelnemers een goede ‘match’ zouden zijn om in één ruimte te hebben. Dit is echter niet voor alle PAO-contexten geschikt. Soms kiezen mensen in politiek gevoelige situaties alleen mensen met een hoge status, vrienden, familie of mensen uit een bepaalde politieke groepering, wat leidt tot een bevooroordeelde selectie van de samenleving of simpelweg het missen van bepaalde perspectieven. Ook hier is het belangrijk om verstandig te kiezen hoe je je deelnemers selecteert en vraag de lokale bevolking wat zij denken dat de beste manier is om te gaan!
Locatie
De uitkomst van een focusgroep wordt ook sterk beïnvloed door de fysieke omgeving. Sommige locaties kunnen erg angstaanjagend of intimiderend zijn – bijvoorbeeld overheidsgebouwen voor mensen die daar nooit komen, of ze zijn saai, of misschien een beetje te chic of klassiek, wat leidt tot suboptimale resultaten. Vraag je deelnemers welke locatie het meest comfortabel voor hen aanvoelt. Soms krijg je een locatie aangeboden door de overheid of een grote organisatie, wat natuurlijk erg aardig is, maar als er spanningen zijn tussen je deelnemers en de overheid of die organisatie, dan is dat natuurlijk niet de beste locatie om te kiezen, vooral in de beginfasen van je PAO. Zelfs kleuren en geur in de kamer lijken de stemming, creativiteit, groepsdynamiek en dergelijke van mensen te beïnvloeden. En is een locatie eigenlijk vereist, of kunnen we gewoon ergens buiten zitten?
Laten we het hebben over de stoelen en tafels. Vaak vergeten, maar bepaalt grotendeels de uitkomst en sfeer van je focusgroep. Soms zetten we onbedoeld stoelen op een manier die beledigend is voor een groep mensen, of op een manier die bepaalde mensen benadeelt, dus denk na over hoe je de stoelen en tafels van je focusgroepen opstelt. In PAO zie je vaak mensen in een cirkel of U-vorm zitten, met of zonder tafel, groot of klein. Sommige gemeenschappen geven er de voorkeur aan om te zitten waar ze normaal dorpsbijeenkomsten hebben, zoals buiten onder een boom. Het hangt ook af van de toegevoegde onderzoeksmethoden die je gebruikt. Bijvoorbeeld, World Café is een methode waarbij op verschillende ronde tafels in de kamer vragen worden gesteld en mensen worden onderverdeeld in groepen om zich op elke vraag te concentreren. De tafels worden dan zo neergezet als in een typisch café en de focusgroep kan worden onderverdeeld in verschillende rondes, waarbij de subgroep per tafel of zelfs per groep wisselt. Als je een simulatiespel toepast om verschillende scenario’s te testen, waarvoor we speleenheden en een poster nodig hebben, is één tafel voor alle deelnemers het beste.
Vaardigheden van de facilitator
Jij als PAO’er zult de focusgroep faciliteren, dus zorg ervoor dat je over de vereiste vaardigheden beschikt! Je rol als facilitator is cruciaal. Je moet een ontspannen sfeer creëren, alle deelnemers in staat stellen hun verhalen op een gelijk niveau te vertellen, actief luisteren, de groepsleden sturen wanneer ze van koers raken en groepsdynamiek observeren. Dat is een behoorlijke taak, en daarom wil je misschien een andere PAO’er uitnodigen die aantekeningen maakt en zich meer richt op de observatietaken. Verder komt het vooral neer op de interviewvaardigheden die je ook nodig hebt tijdens normale interviews. Grondige training en voorbereiding zijn nodig voordat je een echte focusgroep begint. Zorg er dus voor dat je meerdere keren oefent, over verschillende onderwerpen, met verschillende groepen!
Hoe te gebruiken
Klik hier om een blog te lezen met nog 8 tips voor het faciliteren van fantastische focusgroepen!
