Elk Participatief Actieonderzoek (PAO) ziet er anders uit, omdat de PAO zich altijd aanpast aan de lokale omstandigheden. We kunnen echter wel een aantal fasen onderscheiden die elk PAO doorloopt (een of meerdere keren). Oorspronkelijk werd gesteld dat een PAO verschillende iteratieve cycli doorloopt van ‘Look’’ (informatie verzamelen) ‘Think’ (analyseren en brainstormen) en ‘Act’ (acties uitvoeren om de situatie te veranderen). SevenSenses oprichter Madelon Eelderink heeft deze cycli in haar proefschrift verder uitgewerkt en geconcretiseerd tot zeven stadia. Hier leggen we deze stadia kort aan je uit! Wil je uitgebreider door deze stadia worden meegenomen en weten welke methoden je bij welke stadia kunt gebruiken? Bestel dan het Handbook Participatief Actieonderzoek, geschreven door SevenSenses oprichter Madelon Eelderink.

Aanleiding en Oriëntatie

Een PAO vindt zijn oorsprong vaak in een diepgewortelde wens, probleem of uitdaging van een bepaalde groep mensen, organisatie of overheid (aanleiding). Als PAO’er heb je een eerste gesprek met een of enkele van deze actoren, bijvoorbeeld een gemeente, die op dat moment de rol van opdrachtgever op zich neemt. Op basis van zo’n eerste gesprek, waarin vanuit het perspectief van de opdrachtgever een huidige situatie/probleemdefinitie, gewenste situatie en doel wordt gegeven, stelt de PAO’er een voorlopig PAO-ontwerp op, het eerste onderdeel van het Oriëntatiestadium. Soms, indien mogelijk, wordt er direct al samen
met diverse belanghebbenden rondom het vastgestelde onderwerp een gezamenlijk PAO-ontwerp opgesteld. Zo’n PAO-ontwerp beschrijft de huidige en gewenste situatie, het doel van het PAO, de PAO-hoofdvraag en subvragen, de te betrekken actoren (de PAO-community), de toe te passen PAO-methoden en de te definiëren
concepten. Zodra een PAO groen licht krijgt, gaat de PAO’er het veld in om op informele manier meer te weten te komen over het onderwerp door middel van bijvoorbeeld informele gesprekken met actoren, documentonderzoek en andere verkennende methoden. De PAO’er stelt zich op passende wijze voor aan de gemeenschap rondom het PAO-onderwerp en werkt aan het opbouwen van een eerste basisrelatie met
de deelnemers van het PAO. Dit wordt ook wel ‘Rapport building’ genoemd. Op basis van deze eerste inzichten bakent de PAO’er zijn onderzoek af en stelt het PAO-ontwerp bij waar nodig tot een werkbaar PAO-ontwerp. Je eerste Checkpoint is dus het met een eerste groepje directbetrokkenen reflecteren op je PAO-ontwerp en dit
zodanig bijstellen dat je zeker weet dat het juiste vraagstuk op de juiste manier wordt onderzocht, om vervolgens – later in het PAO – met de PAO-community de meest passende oplossingsrichtingen vorm te kunnen geven. Hoewel je werkbare PAO-ontwerp je gids is voor de rest van je PAO, blijft het ook altijd veranderbaar, mocht dat nodig zijn. De informatie die je ophaalt uit de Oriëntatie is vooral nuttig voor de PAO’er en is meestal niet geschikt voor analyse; dat is geen probleem, want daar hebben we het volgende stadium voor.

Systeemexploratie

Zodra helder is hoe het werkbare PAO-ontwerp eruitziet en er zicht is op de uit te
voeren PAO-activiteiten, kan de Systeemexploratie van start. Dit stadium
heeft als doel begrip te krijgen van de diverse perspectieven van betrokkenen op
het PAO-onderwerp of -vraagstuk en hoe deze zich tot elkaar verhouden. Het totaal
aan perspectieven vormt het systeem: de gezamenlijke werkelijkheid van de betrokken actoren (de PAO-community). De metafoor van ‘the elephant and the blind men’
geeft dit goed weer.

Iedere belanghebbende heeft zijn eigen visie – perspectief – op de totstandkoming en uitingsvorm van een bepaald probleem. In de afbeelding van ‘the elephant and the blind men’ is dat bijvoorbeeld ‘een ventilator’, ‘een muur’, ‘een touw’, ‘een boom’, ‘een slang’ of ‘een speer’. In de ogen van elke afzonderlijke actor hebben zij gelijk. Als PAO’er breng je al deze perspectieven bij elkaar, zodat het geheel van perspectieven inzichtelijk wordt en zo een nieuwe, gezamenlijke werkelijkheid – het systeem – ontstaat waarin de verschillende probleemdefinities zijn ingebed. In het geval van ‘the elephant and the blind men’ is deze nieuwe gezamenlijke werkelijkheid ‘de olifant’.

De Systeemexploratie bestaat dus uit het onderzoeken van diverse aspecten en perspectieven rondom het PAO-onderwerp. Zo onderzoeken we de context van de huidige en de gewenste situatie volgens de diverse betrokkenen, het ‘gat’ tussen die huidige en gewenste situatie en daarmee de behoefte van de diverse betrokkenen, hun oplossingsrichtingen en motivatie om de situatie te veranderen en de assets: alles wat
goed gaat, waar mensen trots op zijn en wat er in overvloed is.

Het tweede Checkpoint van je PAO wordt vormgegeven door je data-analyse. Alle verzamelde informatie wordt zodanig geanalyseerd dat het systeem – ‘de olifant’ – zichtbaar wordt.

Inzichten delen & Oplossing-identificatie

Dit stadium vormt het belangrijkste kantelpunt van PAO, namelijk de overgang van voornamelijk dataverzameling naar voornamelijk co-creatie en actie. Het begint bij het visueel inzichtelijk maken van je onderzoeksresultaten uit de Systeemexploratie (en soms ook Oriëntatie), zodanig dat het een helder beeld
geeft dat deelbaar is met alle betrokkenen van het PAO. De volgende stap is het daadwerkelijk delen van deze visualisatie(s) met de betrokkenen. Dit vormt je derde Checkpoint: je reflecteert met betrokkenen op de resultaten van het PAO tot dan toe en waar nodig doen zij aanvullingen en leggen zij nieuwe verbindingen; een tweede analyse, dit keer met betrokkenen.

Als deze resultaten goed zijn gevisualiseerd, zullen betrokkenen: 1) hun eigen perspectief hierin herkennen, 2) het perspectief en daaruit voortvloeiend gedrag van andere betrokkenen beter begrijpen en 3) beter begrijpen hoe diverse perspectieven met elkaar samenhangen. Deze verbreding van het eigen perspectief geeft ruimte
voor creativiteit en nieuwe inzichten om het systeem als geheel naar een hoger niveau te tillen, ofwel de context waarin het probleem is ingebed zodanig veranderen dat alle betrokkenen er vanuit hun perspectief profijt van zullen hebben. Het zien van dit geheel, en hoe betrokkenen samen kunnen zorgen voor het verbeteren van het gehele systeem, zorgt voor een coöperatieve mindset en bereidheid tot samenwerken. Het zorgt voor een dynamiek die veel meer het karakter heeft van met elkaar meedenken (de dialoog) dan van elkaar overtroeven, overtuigen of tegenspreken (het debat). Deze groepsdynamiek is een belangrijke basis voor het samen met betrokkenen identificeren van de oplossingsrichtingen en het eventueel toevoegen van nieuwe ideeën die op dat moment bij hen opkomen. Als laatste onderdeel van dit stadium prioriteren deelnemers de oplossingsrichtingen op basis van belangrijkheid, urgentie, uitvoerbaarheid, ethische geschiktheid of een combinatie van deze.

Actieplan Co-creatie

In dit stadium ontwerpen PAO-deelnemers concrete actieplannen op de door hen geprioriteerde oplossingsrichtingen. Net als in voorgaande stadia zijn hier diverse methoden toepasbaar, afhankelijk van de context van de situatie en de vorm van de geprioriteerde oplossingsrichtingen. Als vierde Checkpoint van je PAO wordt er met de PAO-deelnemers en waar nodig met de hulp van experts gekeken naar ethische en wettelijke aspecten van elke geprioriteerde oplossingsrichting. Zijn er groepen actoren die negatieve consequenties zouden kunnen ervaren? Past de oplossingsrichting binnen de huidige wetgeving en beleid? Waar moeten we rekening mee houden? Wanneer blijkt dat de oplossingsrichting ethisch en wettelijk
te verantwoorden is (of dat er aanpassingen gedaan kunnen worden zodat dit het geval is) kan de oplossingsrichting door de betrokkenen verder worden doorontwikkeld tot een concreet actieplan. Op basis van talenten, belangen en doelen van elke betrokkene stellen zij vast wie welke rol en verantwoordelijkheid op zich neemt in de uitvoering van het actieplan.

Formalisatie & Overdracht

Zodra een actieplan helemaal is uitgekristalliseerd in termen van concrete activiteiten en bijbehorende rollen en verantwoordelijkheden, is het belangrijk dit zodanig te formaliseren en over te dragen aan de betrokkenen dat het gevoel van eigenaarschap nog een extra boost krijgt en deelnemers herinnerd worden aan de eindigheid van de PAO’er in hun omgeving. Belangrijk hierin is ook het vieren van het ontstane actieplan en andere reeds behaalde – grote of kleine – successen. De vorm van zo’n viering is contextafhankelijk. Het bewust ervaren van zo’n eerste succes geeft extra motivatie om het actieplan voort te zetten en nieuwe succeservaringen te creëren. De PAO’er heeft in dit stadium een zeer bescheiden rol. Op een informele manier, vaak individueel, reflecteert de PAO’er kort met de betrokkenen op de ontstane rollen en verantwoordelijkheden. Voelt iedereen hier zich senang bij en zijn er benodigdheden die tijdens de focusgroepbijeenkomsten (om wat voor reden dan ook) nog niet benoemd zijn, maar waar wel zorg voor gedragen moet worden? Dit vormt het vijfde Checkpoint van het PAO. Om zelfredzaamheid hoog te houden, houdt ook hier de PAO’er een bescheiden, licht ondersteunende rol. Zodra de eerste activiteit in een PAO van start is gegaan, spreken we van implementatie. Vanaf dat moment gaan we het volgende stadium in.

Monitoren

De PAO’er zal waar kan met een aantal activiteiten meelopen ter observatie, dit wordt monitoren genoemd. Dit moet overigens voor de betrokkenen niet voelen als controle; indien de PAO’er vermoedt dat dit zodanig wordt gevoeld, kan hier beter van worden afgezien. De PAO’er stelt zich ook hier dus bescheiden op. De wezenlijke monitoring wordt gedaan door de betrokkenen zelf, die de activiteiten van henzelf en hun mede-initiatiefnemers meemaken en zich daar een beeld bij vormen. Betrokkenen komen na een aantal activiteiten te hebben uitgevoerd of een tijdlang gedrag te hebben aangepast weer bij elkaar om hier met de PAO’er op te
reflecteren. Dit vormt het zesde Checkpoint. In dezelfde bijeenkomst kunnen, indien mogelijk, direct plannen worden aangepast en waar nodig nieuwe rollen worden verdeeld. Betrokkenen organiseren in dit stadium zoveel van deze reflectiebijeenkomsten als zij nodig achten.

Evaluatie

Evaluatie is een stadium dat zich – meestal of deels – pas veel later opvolgt dan vorige stadia. Gevoelsmatig is dan ook het PAO tijdens de evaluatie al lang afgesloten. Toch is een PAO pas echt rond op het moment dat de evaluatie heeft plaatsgevonden. Dit vormt het zevende (en laatste) Checkpoint in het PAO. In een PAO worden zowel de uitkomsten van het PAO als het proces van PAO geëvalueerd. Betrokkenen hebben in eerdere stadia zelf bedacht wat zij willen evalueren en hoe. Soms – waar mogelijk – wordt dat gedaan door middel van concrete getalsmatige voor- en nametingen (waarbij de voormeting al vóór de implementatie heeft plaatsgevonden), maar in PAO zijn de perspectieven van de betrokkenen op wat het proces en de uitkomsten met hén hebben gedaan minstens zo belangrijk. Een evaluatie in PAO is in principe altijd een kwalitatieve reflectie met betrokkenen op zowel het proces als de uitkomsten en wat dit met hen heeft gedaan, eventueel aangevuld met kwantitatief onderzoek. Tijdens zo’n evaluatie wordt vaak gesproken over opschaling. Het verspreiden van succesvolle initiatieven naar andere settings dient echter altijd gepaard te gaan met een nieuw – al dan niet ingekort – PAO om te verifiëren of en hoe dit initiatief binnen de nieuwe context past. Daarbij dient gekeken te worden naar de lokale behoefte aan dergelijk initiatief, lokale verschillen in burgersamenstelling, cultuur, religie, wettelijke verschillen et cetera.

Dit zijn in het kort de zeven stadia van PAO zoals beschreven door SevenSenses oprichter Madelon Eelderink. Als je meer wilt weten over de wetenschappelijke onderbouwing van dit fasesysteem, lees dan het artikel ‘Using participatory action research to operationalize critical systems thinking in social-ecological systems‘.

Denk je erover om een of meer PAO-cycli uit te voeren in jouw vakgebied? Aarzel dan niet om je te laten trainen in PAO. Bij de SevenSenses Academy bieden we verschillende soorten trainingen aan, dus we zijn ervan overtuigd dat je er een kunt vinden die bij je past!